A principios de 2019, comenzamos un traballo de investigación para datar e reproducir gaitas de boto aragonesas. Da man de Luis Miguel Morillas, Lurdes García, Mario Gros, Pedro Mir e Martín Blecua, e coa colaboración da asociación El Pimendón de Robres e do concello de Aínsa, puidemos datar e reproducir as gaitas boto de Robres, gardada pola familia do seu último tocador Francisco Becana, e a gaita boto Bestué, que Juan Cazcarra tocou ata principios do século XX e que hoxe se conserva no concello de Aínsa.

A gaita Bestué só se puido datar mediante unha proba de carbono 14 que situou a data de morte da madeira a finais do século XVII ou principios do XVIII, mentres que o punteiro longo de Robres puido datarse mediante o noso modelo de estimación do tempo de uso polos desgastes dixitais e mediante unha proba do C14, ambos modelos situaron esta gaita de boto a mediados do século XVII.

O traballo máis custoso foi achar unhas palletas que equilibraran os graos principais destes claríns. Entre os catro tipos de pitas tradicionais que atopamos en Aragón e cuxas dimensións nos proporcionou Mario Gros, vimos que o clarín de Bestué só funciona correctamente, e coa dixitación actual, cunha pita triangular de ferrete longo, como as que facía Simeón Serrate. Con estas pitas a tónica situouse en Do +20 cents. As pitas feitas con follas planas de cana, sen verniz e cun ferrete metálico como as que apareceron coa gaita de Bestué, producían unha escala moi estraña na que a tónica superior acontecía na posición do sétimo grao e este debía ser obtido cunha dixitación de forquita, á parte de producir un timbre pobre e certa dificultade na emisión doutras notas.

No Clarín de Robres, as únicas pitas que equilibraban os graos principais e non producían ningún problema eran os feitos con canas talladas en forma de tella e co ferrete feito coa mesma cana, é dicir, inxas de tipo oriental, ese común nas xeremies mallorquinas e sacs de gemecs cataláns. Con estas inxas a tónica do clarín de Robres quedou en Sib cun fermoso timbre redondo e nasal.

Chámanos a atención que ambas gaitas de boto seguen o mesmo patrón que as do noroeste en canto á súa relación coa paisaxe: as gaitas de zonas montañosas, como a de Bestué, amosan os interiores dos conos case rectos, notas tónicas altas con timbres brillantes e palletas pequenas, mentres que as gaitas de zonas planas, como a de Robres, teñen conos internos con grandes chanzos, tónicas graves e timbres con pouco brillantes, nasais e redondos.

Despois de catro anos de traballo, é moi posible que o son que podedes escoitar neste  vídeo se aproxime bastante ao timbre e a escala orixinais das gaitas boto aragonesas do século XVII.

Agora, en febreiro de 2025, pechamos por fin un camiño: vimos de conseguir, empregando as mesmas pitas e exactamente o mesmo cono interno e dimensións que o clarín orixinal de Bestué, unha escala en Do con todos os cromatismos necesarios. O que temos agora é entón o mesmo timbre e potencia sonora deste estupendo clarín, pero cunha escala en Do temperado e cromático. Unha vez máis demóstrase que non fai falla recorrer a outras tradicións para acadar este resultado, o que fai falla é a boa vontade e o traballo de todos os que traballamos neste proxecto, así que grazas a todos e todas os que, dalgún xeito, colaborastes para conseguilo, agardo que sexa útil para a vosa marabillosa tradición, que, ao fin, nos pertence a todos. Podedes ver o resultado neste vídeo.